Cháu trai tôi dù mới 4 tuổi nhưng lại rất sợ ma, bé không dám đi toilet 1 mình và cũng không dám ngủ nếu không có ai đó nằm cạnh bên, còn chị gái bé thì lại sợ thua, nếu có trò chơi gì bé thấy không phải lợi thế của mình bé thường từ chối không tham gia. Vì sao trẻ con lại có những nỗi sợ như vậy? Và cách đáp ứng của cha mẹ nên thế nào để giúp trẻ vượt qua những nỗi sợ này.

Có những nỗi sợ nào và do đâu?

Một ước tính cho mỗi trẻ thường sẽ có 1 hoặc 2 nỗi sợ rơi vào 14 nỗi sợ, trong đó có những nỗi sợ thông thường như ma, bóng tối, thú/động vật,...nhưng cũng có cái không quá thông thường như sợ thua giống cháu gái tôi.

Lí do khá đa dạng, có thể do trẻ trải nghiệm không thoải mái về điều gì đó. VD, trẻ bị chó hù/cắn, thì đâm ra sợ chó hoặc tiếng chó sủa. Nhưng, phần lớn các nỗi sợ thường tự phát do giai đoạn trước 6 tuổi, não trẻ chưa đánh giá đầy đủ cái gọi là thực, với cái gọi là tưởng tượng. Nó sẽ làm trẻ rơi vào cảm giác lo lắng với bóng tối, sự ma quái khi nghe câu chuyện ma hoặc xem phim kinh dị, cũng có thể bị ảnh hưởng bởi ai nói về cái gì đó.

Một điều chúng ta nên biết là lúc này trẻ cũng chưa phát triển đủ sự kiểm soát, do đó, khi đáp ứng nỗi sợ trẻ thường rất khó tự trấn an mình. Do đó, những cách trấn an mà cha mẹ hay dùng như "sợ gì đâu, đi nào!" hay kiểu la mắng trẻ "nhát cáy, tự đi đi" là không có hiệu quả, mà còn làm trẻ cảm thấy lo lắng hơn. Càng lo lắng trải nghiệm của trẻ càng bị giới hạn, có thể làm trẻ không phát triển đầy đủ trí tưởng tượng của trẻ- điều mà Thiên tài vật lý Albert Einstein từng chia sẻ: "Logic sẽ đưa trẻ từ điểm A đến điểm B còn trí tưởng tượng sẽ đưa trẻ tới mọi nơi".

Cách đáp ứng với từng nỗi sợ của trẻ: Trẻ có thể sợ vật nào đó cụ thể/ Sợ cái trẻ tưởng tượng ra (ma, bóng tối...)/ sợ liên quan đến sự nỗ lực/kết quả.

Thực tế, cách đáp ứng để trẻ vượt qua là giúp trẻ nhận ra nó, hơn là né tránh hay động viên "rỗng" như ở trên.

Đây là những nỗi sợ thông thường và những cách đáp ứng của cha mẹ để giúp trẻ vượt qua nỗi sợ.

1. Sợ vật cụ thể:

Trẻ có thể sợ những vật có thể nhìn thấy được có thể là những vật nhỏ như thú bông đến vật lớn như chiếc máy bay.

Cách đáp ứng của cha mẹ: Mấy thứ có thể cầm nắm được thì càng nhiều trải nghiệm "cầm và vô hại" thì trẻ nhận ra nó là vô hại và chấp nhận nó. Trò chơi đổi vai là thích hợp cho loại này. Bạn đóng vai là người cầm món trẻ sợ, trẻ sẽ đóng vai người nhận món đó từ tay bạn, và ngược lại. Biến nó thành 1 dạng trò chơi, như bế em bé nào! chăm gấu ngủ nào! ... Trải nghiệm ban đầu trẻ sẽ sợ và không chịu chơi, nhưng bạn đừng cố ép, và chờ dịp khác và khuyến khích bé chơi, khi bé chịu chơi thì bài toán sẽ dần được giải quyết.

Với vật thể to và không thể cầm nắm, VD, chiếc máy bay thật. Đọc cho trẻ nghe, xếp hình về nó là một cách tiếp cận thú vị. Khi trẻ cảm thấy thoải mái hơn thì dẫn trẻ đến bảo tàng có những vật đó.

Nhớ rằng, mỗi trải nghiệm trẻ vượt qua là 1 thành công lớn của trẻ, tại sao bạn không khen và cổ vũ tinh thần đó!

2. Trẻ sợ cái trẻ tưởng tượng (không cầm nắm được):

2.1: Bóng tối:

Bóng tối là thứ trẻ hay sợ vì nó cho trẻ cảm giác không thoải mái, một số trẻ có thể đánh đồng với ma.

Cách đáp ứng của cha mẹ:

* Giường ngủ của trẻ không nên có những con thú bông lớn, giấy dán hình bóng. Những vật dụng này khi có 1 ánh đèn lọt vào có thể cản và tạo một hình ảnh giả lọt vào mắt trẻ dễ gây thức giấc, đặc biệt với các bé sợ bóng tối.

* Cha mẹ có thể dành thời gian nằm ngủ cùng trẻ với ánh đèn nhỏ 1 thời gian, tầm 1-2 tuần, khi trẻ chuẩn bị ngủ bạn có thể tắt đèn. Điều này có thể làm trẻ quen với sự biến mất của ánh đèn khi thức dậy. Sang bước 2, bạn không ngủ , mà chỉ nằm đọc sách cùng với trẻ 1 lúc (tầm 30 phút) trong ánh đèn lớn, sau đó, nói "Mẹ sẽ tắt đèn lớn nhé,chúc con ngủ ngon, mẹ để đèn nhỏ cho con 1 lúc nhé". Sau đó, bạn hãy tắt đèn lớn, bật đèn nhỏ. 1 tiếng sau, bạn hãy tắt đèn nhỏ. Bước này hơi mất công, nhưng nó cho trẻ thời gian để kiểm soát bóng tối, chỉ 1 thời gian tầm 3-4 tuần, trẻ kiểm soát tốt thì không còn sợ bóng tối nữa.

* Khi đi qua chỗ tối, trẻ có thể sợ không dám đi hoặc nép vào chân bạn. Bạn nên nắm tay trẻ, không cần trấn an, vẫn nói chuyện bình thường và bước đi. Khi vừa đến chỗ sáng, bạn quay lại bé mà nói rằng: Mẹ con mình vừa đi qua chỗ sáng hơn, chỗ vừa rồi chỉ tối hơn chỗ này thôi. Con biết có cách nào làm chỗ này bị tối không? Đợi bé trả lời. Dù bé có trả lời hay không, bạn cũng có thể chỉ bé 1 trò vui để làm như bên dưới:

"Con dùng bàn tay che 2 mắt mình lại nhé, con thấy gì không nào?"

Không thấy gì đúng không con, vậy con hé hé 1 ngón tay thử xem, hơi tối 1 tí, nhưng con có thấy gì không nè? thử bước đi cùng mẹ nhé! Đơi bé trả lời.

Sau đó, con hãy hé dần những ngón tay và đi thử xem ! Đúng rồi, nếu lần sau con đi qua chỗ tối, nếu thấy sợ con hãy chơi trò này cùng mẹ. Con có thể dùng tay che và nhìn qua kẻ hở để đi, đồng ý không nè! Mẹ chắc chắc con sẽ đi tới được ánh sáng. Chúng ta sẽ cùng chơi trò đó mỗi khi đi qua bóng tốt con nhé!

* Cũng có thể cho trẻ 1 cái đèn pin. Đừng do dự dùng công cụ để giúp trẻ vượt nỗi sợ. Thực ra điều này cũng sẽ giúp trẻ hiểu nên tìm những giải pháp tích cực giải quyết vấn đề hơn là lo sợ.

2.2. Sợ ma:

Sợ ma có thể bắt nguồn từ sợ cái mơ hồ như bóng tối, hay từng trải nghiệm giấc mơ không thoải mái, hoặc do ai đó hù hay kể chuyện ma.

Cách ứng xử của cha mẹ:

1. Tránh hù ma/dọa ông kẹ để trẻ ngủ là một trong những sự gắn ép vô tình của cha mẹ để trẻ tự rơi vào lo lắng một cách tưởng tượng. Ví dụ: Đứa con chưa ngủ, vẫn ngồi chơi mặc dù đã 11 giờ tối. Người mẹ biết cách làm đứa trẻ phải nằm xuống ngủ ngay khi thỏ thẻ vào tai cậu câu này: "Mẹ ngủ đây, con chơi 1 mình, không sợ à" Cậu bé liền nằm xuống và nhắm mắt ngủ. Vậy bạn nghĩ người mẹ này thật giỏi, đã có cách trị cậu bé. Tuy nhiên, thực tế, người mẹ mỗi đêm đã cho trẻ 1 câu thần chú, nhưng nó không hề có ích, ngoài làm trẻ ngoan ngoãn ngủ sớm hơn. Lo lắng là cảm giác đứa trẻ đó mang vào giấc ngủ, điều mà sẽ làm giấc ngủ của trẻ không thực sự thư giãn như vốn có của nó

2. Đầu tiên bạn cần nhận ra điểm bắt nguồn nỗi sợ như bóng tối, giấc mơ, hình bóng của cái gì ở trẻ,... Sau khi nhận ra, cố gắng tạo những dịp để trẻ trải nghiệm "vô hại" và khi đã trải nghiệm vô hại thì cho trẻ động viên để trẻ nhận ra là không thật. VD, trẻ từng ngủ mơ không thoải mái và sợ vào giấc ngủ do sợ ma. Vào mỗi sáng trẻ thức dậy mà vui vẻ, đó là lúc cho trẻ biết về trải nghiệm vô hại, lúc này bạn kể chuyện hỏi thăm, nói về sự thoải mái, không còn nhìn thấy ABC,... trẻ dần nhận ra ngủ là vô hại.

3. Sợ liên quan đến kết quả/nỗ lực:

Đó là những nỗi sợ như sợ thua, sợ bị ăn hiếp, sợ bị đau, sợ bị té... thường gắn kết với kết quả, nổ lực. Thực ra trẻ từ 2 tuổi có thể nhận ra “hậu quả” của việc thua và tự hình dung nó như là một cách không thoải mái. Trẻ bắt đầu hình thành hành vi trốn tránh các hoạt động nếu trẻ cho là không có cơ hội thắng hoặc đã từng có trải nghiệm thua trước đó. Điều này làm trẻ bị giới hạn.

Cách đáp ứng của cha mẹ:

1. Cách chọn hoạt động thử thách. Hoạt động thử thách cần phù hợp với độ tuổi trẻ, và cho phép trẻ có thể thực hiện được. Điều này giúp trẻ hứng thú với quy trình. Nếu nó quá khó khăn thì trẻ dễ bỏ cuộc sau 1-2 lần thử. Lúc này, trẻ bắt đầu nghĩ đến kết quả.

2. Khi bạn tham gia thử thách cùng trẻ, thì bạn và trẻ cùng chơi. Bạn không có trách nhiệm làm thay trẻ. Bạn có thể hỗ trợ trẻ, nhưng đừng làm thay trẻ. VD, trẻ đòi tự mặc quần áo thì cứ để trẻ mặc quần áo, tự xỏ ống tay. Khi cần, bạn xin phép như “con cần thì nói mẹ nhé, mẹ có thể giúp con kéo cái này thì dễ hơn”.

3. Cho trẻ biết không phải kết quả các các trò chơi hay thử thách là đáng xấu hổ hay đáng chê trách. Tùy vào mục đích mà kết quả trò chơi mang lại. Bạn nên tổ chức các trò chơi tập thể bố mẹ con cái như “quẹt mực vào tay, vào mặt khi trả lời sai”. Sau 2-3 lượt chơi, dùng chiếc gương để cho trẻ thấy không ai là không có lần sai, mặt ai cũng sẽ lấm lem mực, trông thật tức cười. Điều này giúp trẻ nhận ra rằng không ai luôn đúng hay sẽ luôn làm sai.

4. Nổ lực là phần quan trọng nhất của cuộc chơi hay thử thách. Kết quả thất bại sau mỗi lần sai đó chỉ là 1 phần cho sự thành công ở phía sau. Trẻ thường sợ sai vì cho rằng mình sẽ làm sai mà không nhận ra giá trị của nổ lực là rất quan trọng. Trò chơi xếp chồng gỗ là 1 ví dụ hay để trẻ hiểu về nổ lực. Bạn và trẻ thi nhau xếp chồng khối gỗ vuông lên cao. Mỗi lần xếp bạn và trẻ trao đổi mình sẽ xếp như thế nào để khối gỗ không ngã mà chiều cao gia tăng. Trao đổi sẽ giúp trẻ hiểu quy trình để có 1 khối gỗ cao là 1 nổ lực thực sự. Chứ không chỉ là ai cao hơn, ai không ngã.

Notes: Anh Nguyen

Helping Children Overcome Fears. Purdue University.

Howard BJ. 2002. Fears in early childhood. In Jellinek M, Patel BP, Froehle MC, eds., Bright Futures in Practice: Mental

Health—Volume II. Tool Kit. Arlington, VA: National Center for Education in Maternal and Child Health.

---

Hãy liên hệ với tổng đài 111 hoặc số điện thoại 02437476154 nếu bạn đang mong muốn được hỗ trợ trực tiếp.

Văn phòng tư vấn trị liệu tâm lý trẻ em - số 44/84 Ngọc Khánh - Ba Đình - Hà Nội:
- Đánh giá, tư vấn, trị liệu tâm lý miễn phí cho trẻ em bị bạo lực, xâm hại hoặc bị ảnh hưởng của bạo lực dẫn đến sang chấn tâm lý.

- Đánh giá, tư vấn, trị liệu tâm lý trực tiếp cho những trẻ em bị rối nhiễu như trẻ tự kỉ, trẻ tăng động giảm chú ý, trẻ bị trầm cảm, trẻ chậm phát triển trí tuệ, chậm phát triển ngôn ngữ.

- Tham vấn tâm lý làm bạn cùng con ở tuổi dậy thì

- Tham vấn tâm lý stress, trầm cảm, lo âu.